Verbanning en nieuwe vormen van uitsluiting

Abstract

For many ages banishment, a sanction involving a person’s geographical and social exclusion, served both to punish deviants and to monitor mobile newcomers. The practice of banishment is not only phenomenon from the past. In the past decades there has been an increase in modern forms of exclusion, which is reflected in the popularity of various types of banning orders. These measures are not only used to restrict certain individuals’ freedom of movement in public space, but also in semi public spaces like public transport, shops, soccer stadiums and bars and restaurants. These banning orders are often not imposed by a criminal court, but by administrative courts or private parties, whether or not in collaboration with the police. This special issue includes four contributions that deal with this phenomenon in more depth. The rest of the articles are dedicated to the history of banishment practices in Northwest Europe, to the expulsion of criminally convicted immigrants in the Netherlands, the position of stateless people in the Netherlands and to the Dutch Certificate of Good Conduct (VOG). The VOG is denied (for a certain period) to a substantial part of criminally convicted people, which appears to be a serious obstacle to finding a job after leaving prison.

Op tal van plaatsen in Nederland zijn eeuwenoude zogeheten banpalen te vinden. Ze markeren de oude grenzen van de banne, het rechtsgebied van de stad. Wie in vroeger tijden werd gestraft met verbanning, werd tot voorbij de banpaal gebracht en geacht zich niet meer binnen de stadsgrenzen te begeven. Maar verbanning en uitsluiting zijn niet enkele fenomenen uit het verleden. Nieuwe vormen daarvan zijn in de afgelopen decennia steeds populairder geworden in Nederland. Het gaat dan om gebiedsontzeggingen, openbaar-vervoerverboden, stadionverboden en (collectieve) toegangsverboden tot winkels en horeca. Het bijzondere van deze maatregelen is dat ze vaak niet strafrechtelijk van aard zijn, maar door de bestuursrechter of door private partijen worden opgelegd, al dan niet in samenwerking met de politie. Bij het binnengaan van een café, stadion, winkel(centrum), trein of tram gelden namelijk huisregels en gaan mensen stilzwijgend een contract aan dat zij zich naar behoren zullen gedragen. Het overtreden van de huisregels, en de contractbreuk die daarmee gepaard gaat, leidt zo tot een overtreding in bestuursrechtelijke of in civielrechtelijke zin. In de afgelopen decennia zijn publieke taken en verantwoordelijkheden op het gebied van veiligheid steeds meer bij andere partijen dan de overheid komen te liggen. Dit biedt private partijen – horecaondernemers, bioscoopeigenaren, winkeliersverenigingen, ov-bedrijven – een concrete mogelijkheid om bezoekers die zich hebben misdragen voor langere tijd te weren uit een bepaalde omgeving. Tegelijkertijd zien we dat een ruimtelijke benadering van veiligheid en veiligheidsbeleving meer invloed heeft gekregen. De focus is meer gericht op specifieke plekken die worden gezien als (potentiële) pleeglocatie van criminaliteit en overlast, zoals bepaalde buurten/straten, maar ook winkelcentra, voetbalstadions of het openbaar vervoer. Uitgangspunt hierbij is dat de gelegenheid de dader maakt en dat bepaalde plekken relatief eenvoudig zijn te beschermen tegen personen die ‘kwaad’ in de zin hebben. De overheid ziet gebiedsverboden als een manier om gebieden veiliger te maken. Er gaat ook een preventief effect van uit: mensen worden aangespoord om niet voor overlast of uitgaansproblemen te zorgen. In dit themanummer wordt in vier artikelen ingegaan op allerlei vragen die deze maatregelen oproepen. Zo is voor het uitvaardigen van bestuursrechtelijke en civielrechtelijke verboden minder bewijslast nodig dan in het strafrecht. De rechts_bescherming is daarmee kleiner dan bij strafrechtelijke maatregelen. Ook is er de kwestie van proportionaliteit: hoe verhoudt de zwaarte van de genomen maatregelen zich tot de ernst van het delict? In de overige vier artikelen is er aandacht voor drie andere vormen van moderne uitsluiting, namelijk op het terrein van vreemdelingen, staatlozen en de arbeidsmarkt. Ook de historische achtergronden van verbanning komen aan bod, in het bijzonder de wijze waarop deze straf werd toegepast van de achttiende tot de twintigste eeuw in Noordwest-Europa.